ابن‌ابی‌الرجال صفی‌الدین احمد بن صالح یمنیاِبْنِ اَبی الرِّجال، صفی‌ّ الدّین احمد بن صالح یمنی (۱۰۲۹- ۱۰۹۲ق/۱۶۲۰-۱۶۸۱م)، مورخ ، فقیه ، ادیب ، شاعر ، قاضی و خطیب صنعاء و از عالمان شیعی زیدی یمن می باشد. ۱ - تولددر «شَبّط» واقع در اُهْنوم (مغرب صنعاء) متولد شد. ۲ - نسبگفتهاند نسبش به خلیفه دوم عمربن خطاب می‌رسد. [۱]
شوکانی، محمد،، البدر الطالع ج۱، ص۵۹،قاهره، ۱۳۴۸ق.
۳ - اجازات و نقل حدیثدر شهرهای شِهاره (اهنوم)، صَعده، تَعِز، اَب‌ّ، حَرجه و صنعاء از عالمان و فقیهان و محدّثان زیدی، مالکی و شافعی چون امام محمّد بن قاسم ، سیّد ابراهیم بن محمّد مؤیّدی ، سیّد عزّالدّین ابن دُرَیب ، سیّد محمّد بن حسن بن قاسم ، قاضی احمد بن سعدالدین مستوری ، قاضی ابراهیم بن یحیی سُحولی و دیگران حدیث و فقه آموخت .و از برخی از آنان اجازه روایت گرفت و در صنعاء، شهاره و صعده صاحب حوزه درس شد. [۲]
شوکانی، محمد،البدر الطالع، ج۱، ص۵۹، قاهره، ۱۳۴۸ق.
[۳]
محبی، محمد امین،خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۲۲۰، بیروت، دارصادر.
۴ - مناصب دولتیوی آن قدر شهرت یافت که امام زیدی متوکّل علی الله اسماعیل بن قاسم (۱۰۱۹-۱۰۸۷ق/۱۶۱۰-۱۶۷۶م) او را به خدمت خود خواند و به مقام منشیگری خویش و خطیبی صنعاء گماشت. ابن ابی الرّجال تا پایان زندگی متوکّل در این مقام باقی بود [۴]
محبی، محمد امین، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۲۲۰، بیروت، دارصادر.
[۵]
سید، فؤاد فهرست المخطوطات المصورة، ج۱، ص۲۴۳، قاهره، ۱۹۵۹م.
۵ - جایگاه علمیابن ابی رجال از محقّقان و نویسندگان بنام روزگار خویش بود و آثار متنوّعی در تاریخ ، تفسیر ، کلام ، ادب و فقه پدید آورده است. با اینکه تحصیل و تخصص عمده او در فقه و حدیث بود و از عالمان دین شمرده می‌شد، بیش از همه به تاریخ دلبستگی داشته و چند اثر در این زمینه پدید آورده است. ۶ - کتاب مطلع البدورمشهورترین نوشته او که مایه شهرت وی گردیده کتاب مطلع البدور و مجمع البحور در تاریخ است. این کتاب شرح حال بیش از ۱۳۶۰ تن از علما و ائمه و رؤسای یمن را در بر دارد. [۶]
محبی، محمد امین، ج۱، ص۲۲۰، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت، دارصادر.
[۷]
فهرس الکتب العربیة التی وردت للدار، ۱۹۳۰-۱۹۳۷، ج۸، ص۲۴۱، قاهره، ۱۹۴۲م.
این اثر به گفته محبی در ۷ مجلد است [۸]
محبی، محمد امین، ج۱، ص۲۲۰، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت، دارصادر.
و به گفته شرف‌الدین [۹]
شرف‌الدین، احمد حسین، ج۴، ص۲۴۱، تاریخ الیمن التقافی، قاهره، ۱۹۶۷م.
از مهم‌ترین تراجم بزرگان زیدی است و بسیاری از تاریخ نگاران اخیر به آن استناد کرده‌اند. ظاهراً این کتاب تاکنون چاپ نشده، اما نسخه‌های خطی آن در کتابخانه جامع کبیر شهر صنعاً [۱۰]
فهرست مخطوطات مکتبه الجامع الکبیر، به کوشش احمد عبدالرزاق رقیحی و دیگران، یمن، ۱۹۸۴م.
و موزه بریتانیا [۱۱]
، سید، فؤاد فهرست المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۹م.
موجود است و آقابزرگ نسخه‌های بخشهایی از آن را دیده است. [۱۲]
آقابزرگ، الذریعة، ج۲۱، ص۱۵۳.
۷ - کتاب معجم الرجالکحاله از کتاب دیگر او با عنوان معجم فی رجال الزّیدیّة یاد می‌کند. [۱۳]
کحاله، عمررضا، ج۱، ص۲۵۳، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۸ - کتاب تیسیر الاعلامکتاب دیگر او در همین زمینه تیسیر الاعلام بتراجم ائمة التفسیر الاعلام است که در شرح احوال مفسّران‌زیدی است. اثر دیگر او شرحی است بر کتاب المُشجَّر تألیف ابن جلال که در تاریخ امان زیدی است و نسخه‌ای از آن در کتابخانه آمبروزیانا در میلان موجود است. [۱۴]
سید، فؤاد فهرست المخطوطات المصورة، ج۱، ص۲۲۴، قاهره، ۱۹۵۹م.
۹ - آثار دیگرابن ابی الرّجال آثار دیگری نیز دارد که از جمله آنهاست: اعلام المُوالی بکلام ساداته الاعلام المَوالی؛ تفسیر (تیسیر) الشریعة لوارد الشریعة که نسخه خطی آن در در موزه بریتانیاست ، الریاض الندیّة فی ان‌ّ الفرقة الناجیة هم الزّیدیّة، که نسخه خطی آن در کتابخانه آمبروزیانا موجود است؛ الموازین الرّجیحة للبراهین الصحیحة که شرحی بر کتاب العقیدة الصحیحة تألیف امام متوکل اسماعیل است و نسخه‌ای از آن در کتابخانه آمبروزیاناست ؛ مجالس التفهیم [۱۵]
فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر، به کوشش احمد عبدالرزاق رقیحی و دیگران، یمن، ۱۹۸۴م.
حیاة الروح فی الاستدلال بشهادة النَبّی [۱۶]
فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر، به کوشش احمد عبدالرزاق رقیحی و دیگران، ج۲، ص۶۰۴، یمن، ۱۹۸۴م.
مجاز من اراد الحقیقة من مراد حماة الحقیقة , نبذة فی تراجم مختصرة لبعض المؤلفین من ائمة الزیدیّةو.... از دیگر آثار ابن ابی الرجال می باشد . [۱۷]
سید، فؤاد فهرست المخطوطات المصورة، ج۱، ص۲۴۴، قاهره، ۱۹۵۹م.
مآخذ: (۱) آقابزرگ، الذریعة. (۲) سید، فؤاد فهرست المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۹م. (۳) آقابزرگ، مصادر تاریخ الیمن، قاهره، ۱۹۷۴م. (۴) شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن التقافی، قاهره، ۱۹۶۷م. (۵) شوکانی، محمد، البدر الطالع، قاهره، ۱۳۴۸ق. (۶) فهرس الکتب العربیة التی وردت للدار، ۱۹۳۰-۱۹۳۷، قاهره، ۱۹۴۲م. (۷) فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر، به کوشش احمد عبدالرزاق رقیحی و دیگران، یمن، ۱۹۸۴م. (۸) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی. (۹) محبی، محمد امین، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت، دارصادر. (۱۰) منجّد، صلاح‌الدین، فهرست المخطوطات العربیة بمکتبة الامبروزیانا بمیلانو، بیروت، ۱۹۸۰م. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ابی الرجال»، شماره ۸۱۰. |